Szczodre Gody - co dały współczesnej kulturze?

W przeciwieństwie do Bożego Narodzenia, przedchrześcijańskie Szczodre Gody były świętem poświęconym przesileniu zimowemu. Wiązały się z tym pewne obrzędy, takie jak wykorzystanie siana lub kolędowanie, które z czasem zostały przejęte przez religię chrześcijańską i włączone w tradycję obchodzenia narodzin Jezusa Chrystusa.

Zobacz także: Jemioła – symbol Bożego Narodzenia oraz bardzo malownicza ozdoba

Czym są Szczodre Gody?

W tradycji słowiańskiej Szczodre Gody były świętem, w trakcie którego świętowano przesilenie zimowe. Święta poprzedzone były Szczodrym Wieczorem. Następnie Szczodre Gody rozpoczynały się 24 grudnia i trwały aż do Wieczoru Godowego, a więc 6 stycznia (współcześnie: Święto Trzech Króli).

W zależności od regionu daty obchodzenia Szczodrych Godów różniły się. U Słowian południowych i zachodnich obrzędy rozpoczynały się 24 grudnia, a u Słowian wschodnich 6 stycznia. Szczodre Gody stanowiły początek nowego roku solarnego oraz rozpoczęcie roku obrzędowego.

Przesilenie zimowe to moment, w którym zrównuje się noc z dniem, a od tego momentu zaczyna przybywać dnia, a ubywać nocy. Słowianie traktowali ten moment jako zwycięstwo światła nad siłami ciemności. Zwiastowało to radość, szczęście i dobrobyt.

Szczodre Gody są najprawdopodobniej germańskim odpowiednikiem święta Rauhnacht (Die Rauhnächte), który trwał 12 dni pomiędzy Bożym Narodzeniem i Świętem Trzech Króli. Czczono wówczas zmarłych, jednak Słowianie przysposobili to święto do swoich zwyczajów związanych z kultem Natury i Matki Ziemi.

Istnieje kilka nazw, jakimi określano Szczodre Gody. W Rosji nazywano je Koljadą, czyli Kolędą (czasami nazywaną Koliadą). Z kolei na terenach obecnych Czech i Słowacji święta te nazywano Kraczun. Można spotkać jeszcze takie nazwy jak Hody, Szczodruszka, Święto Godowe lub Zimowe Staniesłońca.

Szczodre Gody obchodzono na wsiach aż do XIX wieku. Co ciekawe, istnieją formalne, zarejestrowane związki wyznaniowe Rodzimowierców, którzy w dalszym ciągu świętują przesilenie zimowe. Jest to dla nich kontynuacja tradycji, a jednocześnie odrzucenie konsumpcyjnego święta Bożego Narodzenia. Takim osobom warto wysyłać życzenia na Szczodre Gody, zamiast klasycznych bożonarodzeniowych życzeń.

Zobacz także: Boże Narodzenie we Francji: dania bożonarodzeniowe i zwyczaje

Szczodre Gody - jak wyglądały ich obchody?

Szczodre Gody polegają na świętowaniu przesilenia zimowego, czyli momentu, od którego dni stają się dłuższe. Jest to bezpośrednio związane z kultem słońca. Mitologia słowiańska opowiada nawet o narodzinach syna boga słońca, Swarożyca. Syn Swarożyca zwiastował obfitość plonów, dlatego świętowanie miało na celu zjednanie sobie przychylności boga.

W czasie Szczodrów Godów czczono również najważniejszego słowiańskiego boga, czyli Welesa. Był on bogiem bogactwa, władzy i wiedzy. Przychylność Welesa była najważniejsza, wierzono, że odpowiada on w pełni za obfite plony i zdrowie wszystkich domowników.

Świętowanie Szczodrych Godów obfitowało w szereg zwyczajów. Czytając je, ma się nieodparte wrażenie, że wszystkie odpowiadają współczesnym obrzędom. Jak świętowano Szczodre Gody?

Wielka uczta

Święto Szczodrych Godów rozpoczynało się od sprawienia wielkiej uczty. Stawiano na niej 12 potraw, które symbolizowały 12 miesięcy roku. By każdy miesiąc był pomyślny, należało skosztować każdej z tych potraw. Jednak przed rozpoczęciem uczty biesiadnicy łamali się chlebem - akt ten był podziękowaniem za ubiegłe plony, dzięki którym uzyskano zboże na mąkę, z której ten chleb upieczono.

Wróżby na 12 miesięcy

W czasie świąt próbowano wróżyć jakiej pogody należy spodziewać się na każdy miesiąc nadchodzącego roku. Do tego celu używano słomę lub siano, które układano pod nakryciem stołu. Następnie wyciągano pojedyncze słomki i na podstawie ich wyglądu określano przyszłą pogodę.

Podarunki

W Szczodre Gody dzieci mogły liczyć na drobne prezenty w postaci jabłek, orzechów oraz szczodraków (placki drożdżowe). Zwyczaj ten symbolizował dary oraz miał przynosić dobrą wróżbę, by dzieci w przyszłości mogły cieszyć się płodnymi zbiorami.

Kult zmarłych

Święto Szczodrych Godów było okazją do wspominania zmarłych oraz modlitw za ich dusze. Specjalnie w ich intencji palono ogniska w miejscach pochówków. Miało to symbolizować pojednanie oraz pamięć o bliskich, którzy odeszli. W późniejszym okresie przestano palić ogniska, za to zwyczaj przeniósł się do domów. By uczcić pamięć o zmarłych, pozostawiano jedno dodatkowe nakrycie na stole, przy którym mogła zasiąść zbłąkana dusza.

Zobacz także: Bogowie słowiańscy - jakie były wierzenia dawnych pogan?

Diduch jako symbol plonów

Niektóre regiony w ramach dziękczynienia za plony przygotowywały diducha. Był to snop żyta, który został ścięty jako pierwszy w czasie zbiorów. Był on przechowywany specjalnie na Szczodre Gody. Dodatkowo dekorowano go suszonymi owocami, głównie jabłkami i orzechami. Diduch stał aż do wiosny, a z jego ziaren rozpoczynano pierwsze zasiewy w nowym roku.

Podłaźniczka

Podłaźniczką nazywano gałąź jodły, świerku lub sosny, którą ścinano, a następnie podwieszano pod sufitem tuż nad drzwiami domów lub oknem. Podłaźniczka dekorowana była owocami, podobnie jak diduch. Z czasem jednak, na przełomie XVIII i XIX podłaźniczka została wyparta przez pochodzący z Niemiec zwyczaj przyozdabiania choinek.

Zobacz także: Wigilia prawosławna – poznaj jej daty, potrawy, zwyczaje

Koliada, czyli wielkie kolędowanie

W czasie Koliady trwało wielkie kolędowanie. Śpiewano pieśni w ramach podziękowania bogom za pożywienie i zdrowie. W tym czasie kolędnicy wędrowali od domu do domu, składając życzenia na Szczodre Gody. Chodzili z wielką gwiazdą, która symbolizowała zwycięstwo dnia, czyli światła, nad nocą, czyli mrokiem. Koliada to był również radosny okres - wtedy tańczono i biesiadowano.

Skąd wzięło się kolędowanie?

Zwyczaj kolędowania wywodzi się z bardzo starej tradycji słowiańskiej zwanej Turoniem. Wiązał się z nim pewien osobliwy zwyczaj. Sam Turoń był rogatą maszkarą, miał kłapiącą paszczę i był włochaty. Miał przypominać niesfornego zwierza. Czasem zakładano mu sznurek. Na czas kolędowania jeden z kolędników przywdziewał maskę Turonia, zakładał szatę i wybierał się z kolędnikami odwiedzać domy.

W trakcie wizyt Turoń odprawiał figle i harce - skakał, tańczył, zaczepiał domowników i dzwonił dzwonkiem, jaki miał przyczepiony do szyi. W tym czasie domownicy śpiewali kolędy razem z kolędnikami tak długo, aż Turoń padł. Wtedy trzeba było go cucić - masować, podpalać słomę pod nim, wlewać do pyska wódkę. Wtedy Turoń wstawał i wszystko zaczynało się od nowa. Trwało to tak długo, aż gospodarz wręczył kolędnikom symboliczną zapłatę. Wtedy kolędnicy wybierali się do kolejnego domu.

Zobacz także: Czy znasz wszystkie tradycje bożonarodzeniowe? Niektóre mogą cię zaskoczyć

Boże Narodzenie a pogańskie tradycje

Większość zwyczajów Szczodrych Godów zostało przejętych przez chrześcijan i obchodzone w ramach Bożego Narodzenia. Różnica jest jednak taka, że chrześcijaństwo czciło jednego boga oraz jego jedynego syna, czyli Jezusa Chrystusa. W czasie, gdy tereny słowiańskie ulegały chrystianizacji, wyparto obrzędy związane z kultem Natury. Za to zachowały się zwyczaje, które były bardzo głęboko ukorzenione. Zmieniono zatem jedynie ich nazwy i przypisano nowe intencje.

Zobacz także: Symbole słowiańskie - jak wyglądają i co oznaczają?

Co dały Szczodre Gody?

Nie ma wątpliwości, obecne tradycje i zwyczaje świąt Bożego Narodzenia odpowiadają słowiańskim obrzędom Szczodrych Godów. Pierwszym nawiązaniem są narodziny Jezusa Chrystusa, które odpowiadają narodzinom syna boga słońca, Swarożyca. Natomiast dzielenie się opłatkiem, czyli symbol ciała Chrystusa, który odkupił męką grzechy wszystkich ludzi, wywodzi się ze zwyczaju dzielenia chleba, który symbolizował jakość plonów.

Zwyczaj wyprawiania wielkiej uczty chrześcijaństwo przyjęto jako wigilię i odpowiednik Wielkiej Wieczerzy. 12 potraw zaczęło symbolizować 12 apostołów. Wśród tych 12 potraw pojawiła się kutia, czyli słodka zupa na maku z dodatkiem orzechów i owoców. Owoce i orzechy nawiązują do zbiorów, jakimi Słowianie świętowali udane plony.

Chrześcijaństwo przejęło również zwyczaj dodatkowego nakrycia na stole. Dawniej miało ono być dla zbłąkanych dusz. Chrześcijanie z kolei stawiają na stole dodatkowy talerz dla Chrystusa, który w postaci nieznanego bezdomnego postanowiłby nawiedzić dany dom, by sprawdzić, czy jego mieszkańcy są miłosierni i zlitują się nad ubogim. Ci, którzy zapraszali ubogiego nieznajomego, mogli liczyć na szczęście.

Zwyczajem świątecznym, który nie ma związku z religią, jest choinka. Mimo to stała się jednym z najmocniejszych punktów każdych świąt na całym świecie. Podobnie zwyczaj wymieniania się prezentami.

Zobacz także: Dlaczego na święta ubieramy choinkę?